ประวัติและปฏิปทา
พระอาจารย์คำ สุมังคโล
วัดสุมังคลาราม (บ้านเศรษฐี)
อ.ม่วงสามสิบ จ.อุบลราชธานี
พระอาจารย์คำ สุมงฺคโล ท่านเป็นพระกรรมฐานศิษย์ท่านพระอาจารย์เสาร์ กันตสีโล และพระอาจารย์มั่น ภูริทัตโต จาริกธุดงค์ ไปทั่วภาคอีสานแถวจังหวัดสกลนคร มุกดาหาร นครพนม เป็นต้น
จบจนได้มาสร้างวัดป่าธรรมวิเวกและภายหลังมรณภาพ ได้นำอัฐิธาตุมาบรรจุไว้ ณ สถานที่แห่งนี้
พระอาจารย์คำ สุมงฺคโล ถือกำเนิด เมื่อ ปี พ.ศ.๒๔๕๖ ณ บ้านเศรษฐี ตำบลเหล่าบก อำเภอม่วงสามสิบ จังหวัดอุบลราชธานี เป็นบุตรของนายเป้ย และนางไข สายธรรม มีพี่น้องร่วมท้องเดียวกัน ๗ คน (ปัจจุบันมีชีวิตอยู่ ๑ คน พ.ศ.๒๕๖๓)
ท่านพระอาจารย์คำ ได้บรรพชาเมื่ออายุได้ ๑๙ ปี โดยมี พระครูอัครธรรมวิจารณ์ (เลิศ ฉนฺโน) วัดบ้านหนองหลัก เป็นพระอุปัชฌาย์ เมื่อบรรพชาแล้วได้ตั้งใจเล่าเรียนพระธรรมวินัย พออายุครบอุปสมบท ได้อุปสมบทที่วัดบ้านหนองหลัก กับพระอุปัชฌาย์รูปเดิมนั่นเอง หลังจากอุปสมบทแล้ว ได้ไปศึกษาคัมภีร์มูลเดิม (กัจจายนสูตร) จากสำนักเรียนบ้านไผ่ใหญ่ และสำนักเรียนบ้านเสาเล้า จ.กาฬสินธุ์ จนจบมูลเดิม แต่ไม่ได้เข้าสอบบาลีสนามหลวง
หลังจากจบการศึกษาแล้ว ท่านได้เที่ยววิเวกไปทางแม่น้ำมูล ตามลำโดมใหญ่ ลำโดมน้อย บังเอิญไปพบท่านหลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล จึงเข้าไปกราบนมัสการและมอบตัวเป็นศิษย์ หลวงปู่เสาร์จึงพาเดินทางไปจังหวัดนครพนม และได้ทำทัฬหีกรรม (คืออุปสมบทซ้ำ) เป็นฝ่ายธรรมยุต ที่วัดศรีเทพประดิษฐาราม โดยมี พระเทพสิทธาจารย์ (หลวงปู่จันทร์ เขมิโย) (ขณะดำรงสมณศักดิ์ที่ พระสารภาณมุนีศรีพนมเขต) เป็นพระอุปัชฌาย์ พระครูวิจิตรวินัยการ เป็นพระกรรมวาจาจารย์
หลังจากญัตติเข้าเป็นฝ่ายธรรมยุตแล้ว ท่านก็ได้ศึกษาและปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานในสำนักของหลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล และได้เที่ยววิเวกไปตามบ้านน้อยเมืองใหญ่ ท่านไปเจอผู้คน เจอสิงสาราสัตว์ หรือแม้แต่เรื่องเร้นลับ ท่านก็จะนำมาเล่าให้ญาติโยมฟังอย่างสนุกสนาน ตามอุปนิสัยเรียบง่ายของท่านนั่นเอง
วินัยที่แปลกอีกอย่างของพระอาจารย์คำ ก็คือ ท่านจะใช้ผ้าบริขารโดยกลับเอาอนุวาตเข้าข้างในแบบพระลังกา เมื่ออนุวาตเปื่อยเพราะสึกกร่อนแล้ว ท่านก็จะเลาะอนุวาตออกและนำผ้าอนุวาตผืนใหม่มาเย็บติดแทน เป็นการถนอมบริขารได้ดีพอควร (อันนี้ได้ฟังมาจากหลวงปู่ชนะ)
ท่านพระอาจารย์คำ อาพาธด้วยโรคริดสีดวงลำไส้ ได้พักรักษาตัวอยู่ที่วัดป่าโนนแสนคำ บ้านทุ่งคำ อำเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร แต่อาการไม่ดีขึ้น ทางญาติโยมบ้านเศรษฐีจึงนิมนต์กลับมาพักรักษาตัวที่อุบลราชธานี ระหว่างนี้ท่านได้บอกญาติโยมว่าการป่วยครั้งนี้เป็นครั้งสุดท้าย กินยาอะไรก็ไม่หายแน่นอน มียาอย่างเดียวที่รักษาหายคือดุ้นฟืนเท่านั้น ญาติโยมก็พยายามรักษาอาการของท่านเต็มกำลัง แต่อาการก็มีแต่ทรงกับทรุด
จนสุดท้าย ท่านพระอาจารย์คำ สุมงฺคโล ได้มรณภาพด้วยอาการสงบ เมื่อวันที่ ๓๑ มีนาคม พ.ศ.๒๕๑๖ เวลาประมาณ ๗ นาฬิกา สิริอายุได้ ๕๙ ปี พรรษา ๓๙ (นับพรรษามหานิกาย)
หมายเหตุ : อ้างอิงจากคำบอกเล่าของหลวงปู่หลอ นาถกโร วัดถ้ำอภัยดำรงธรรม (วัดถ้ำพวง) อ.ส่องดาว จ.สกลนคร
ขอขอบคุณข้อมูลจาก พระมหาวรกานต์ ถาวรธมฺโม
